گوجه فرنگی از خانواده Solana cease و با نام علمی Lycopersi com

-تراکم بوته در واحد سطح بسته به فصل کشت:
کشت پائیزه و زمستانه : 1/5 بوته در متر مربع
کشت بهار ، تابستانه :2 تا 2/3 بوته در متر مربع

–  متوسط زمان جوانه زنی در درجه حرارت مناسب معادل 6 روز است .

–   زمان لازم کاشت بذر در خاک تا مرحله برداشت معادل 90 روز تا 110 روز است.

–  میزان بازدهی در متر مربع بین 30 تا 40 کیلوگرم در شرایط مطلوب و استاندارد

–   مدت زمان شروع گلدهی بین 25 تا 35 ریز بعد از کاشت در خاک است .

–  درجه حرارت مناسب برای رشد و تلقیح بین 18 تا 25 درجه سانتی گراد و حداقل دمایی تلقیح 13 درجه سانتی گراد می باشد و کمتر از این درجه حرارت تلقیح صورت نمی پذیرد و درجه حرارت بالای 35 درجه نیز عمل تلقیح و رنگ پذیری را مشکل    می نماید .

–   رطوبت ابتیمم : بین (75-65)% و حداکثر (85-80)% و حداقل (45-40)% می باشد.

–    نور : متوسط شدت نور لازم برای گوجه فرنگی 000/20 لوکس و یا 2000 -2500  ژول می باشد .

• کیفیت آب :

الف : آب آبیاری :

گوجه ­فرنگی برای رشد و نمو سریع خود و نیز برای تولید زیاد نیاز فراوانی به آب دارد. کنترل دقیق مقدار و زمان آبیاری در برقراری تعادل بین رشد رویشی و زایشی گیاه و در نتیجه میزان باروری و کیفیت محصول گوجه ­فرنگی مؤثر خواهد بود. کم و زیاد شدن دفعات آبیاری ونامرتب بودن آن مخصوصاً در اواخر دوره رشد گیاه و موقع رسیدن میوه دچار پاره­ای از بیماریهای فیزیولوژی
می ­شود. در روزهای گرم آفتابی اگر آب کافی در اختیار گوجه ­فرنگی قرار بگیرد پژمرده شده و اغلب برگهای فوقانی آنها لکه هایی ظاهر می­ شود و بعلاوه ریزش گل پیدا می­ شود. و ادامه این وضعیت پوسیدگی ریشه را بدنبال خواهد داشت.

آبیاری باید صورت مرتب باشد. تا خاک مرطوب بماند، در صورتیکه خاک خشک شده و آبیاری شود باعث ترک­ خوردگی پوست میوه می­گردد.میزان آب در گوجه­ فرنگی به مقدار زیاد بستگی به وضعیت آب و هوای خارج از گلخانه دارد . روزهای گرم و آفتابی ، گیاه نیاز به آب بیشتری در مقایسه با روزهای ابری دارد. مطابق برخی آزمایشات ، هر بوته گوجه فرنگی در گلخانه در طول دوره رشد 6/5 لیتر آب مصرف می­کند . بنابراین هر متر مربع سطح زیر کشت حدود 340-300 لیتر آب لازم دارد و با فرض اینکه خاک گلخانه به رطوبت نسبی در حد اپتیمم باشد ، پس از به گل رفتن تا آخر دوره مطابق جدول زیر است:

توجه داشته باشید که آبیاری زیاد برای نشاء ها ونباتات جوان موجب کوتاه ماندن آنها خواهد شد ضمناً آبیاری باید در طول روز انجام گیرد ، زیرا آبیاری در اواخر روز موجب  افزایش رطوبت و بروز قطرات آب در شب ، روی برگ ها و میوه خواهد شد .

• کیفیت آب :

باید به سه عامل Ec و SAR و میزان بر توجه نمود .کیفیت آب باید شیرین باشد و (5/1-1) Ec میلی موس بر سانتیمتر مناسب است ولی در Ec بالاتر تا 5/2 میلی موس بر سانتیمتر هم فعالیت دارد ولی Ec از 5/2 میلی­موس بر سانتیمتر برای گوجه فرنگی مناسب نیست و از میزان محصول می­کاهد . گوجه فرنگی از گیاهان نیمه حساس به بر می­­باشد ، در آب آبیاری گلخانه ای 33/1 – 67% الی 2 ppm تجاوز نکند .میزان SAR حداکثر از 18 ppm تجاوز نکند .

• محیط کشت ( خاک ):

یکی دیگر از عوامل مهم در پرورش گوجه ­­فرنگی گلخانه­ای محیط کشت می­باشد .محیط کشتی که برای این منظور تهیه می­شود علاوه بر نگهداری گیاه باید دارای خصوصیات زیر باشد .

–         آب و مواد غذایی کافی در خود ذخیره نماید .

–         عاری از آلودگی ها بوده و بتوان بدون اثر سوئی روی محیط کشت آنرا، ضد عفونی نمود .

–         PH خاک برای گوجه فرنگی گلخانه 7-5/6 باشد .

–         مقدار Ec خاک نیز از 3 میلی موس بر سانتیمتر تجاوزنکند ، بدیهی است افزایش Ec از حد معین باعث کاهش درصد محصول خواهد شد .

–

– چنانچه گوجه­ فرنگی در خاک گلخانه کشت شود،خاکی که برای این منظور استفاده می ­شود. باید پوک ، قوی و بافت آن شنی و یا شنی لومی و زهکشی در آن بخوبی انجام گیرد. بطوریکه عمق ریشه در خاک نفوذپذیر می ­تواند. تا 80 سانتیمتر گسترش یابد ، بنابراین خاکهای رسی ، وجود لایه­های غیرقابل نفوذ Hard pan  و فشردگی خاک را نمی­ پسندد و در صورت امکان رشد ریشه به اعماق بیشتر ، گیاه را در مقابل استرس­ها مقاوم خواهد ساخت .

ویژگی های یک رقم خوب:

قابلیت خوب جابجایی و کاهش نرم شده میوه در طی رسیدن  بخصوص در گوجه فرنگی.

مقاومـت به سرمازدگی در طی انبارداری خصوصا در سیب، موز، خیار، هلو و گوجه فرنگی.

مقاومت به اسکالد

مقاومت به انبارداری در اتمسفر کنترل شده، غلظت بالای دی اکسید کربن و غلظت کم اکسیژن، اثر نـگهداری در غـلظت بالای دی اکسید کربـن اتانول بیشتری تولید می نماید و ضایعات بیشتر است.

شدت نور

شدت نور مناسب نه تنها در افزایش تولید و تکثیر در محصول مؤثر است بلکه از بروز عوارض فیزیولوژیکی خاصی چون آفتاب سوختگی نیز جلوگیری می کند.

این عارضه در گوجه فرنگی بسیار شایع بوده و بخش قابل توجهی از محصول را دچار آسیب می کند.

در شرایطی که شدت نور زیاد است پرورش گوجه فرنگی بصورت داربستی توصیه نمی گردد. بعلاوه در این شرایط بهتر است از ارقامی که دارای برگ بیشتری می باشند استفاده نمود تا با سایه اندازی برگها برروی میوه ها شیوع این عارضه کاهش یابد.

میوه آفتاب سوخته گوجه فرنگی قابلیت نگهداری خوبی ندارد.

آبیاری

چون در صد بالایی از وزن محـصولات را آب تشکیـل می دهد، تأمیـن آب نه تنها در افزایش تولید مؤثر است بلکه با بهینه سازی تأمین آب می توان عوارض فیزیولوژیکی خاص چون پوسیـدگی گلگاه در گوجه فـرنگی، لکه تلخی در سـیب وTip burn  در کاهورا کاهش داد.

آبیاری بارانی علاوه بر افزایـش راندمان مصـرف آب منـجر به بهبود میـوه ها از نـظر عوارض اشاره شده خواهد شد.

مدیریت تغذیه

تغذیه صحیح محـصولات نقـش مهمی در کاهـش ضـایعات و بهبود کیفیت محصول تولـیدی و عمر انباری محصولات برداشت شده دارد. در این بین ازت، فسفر، پتاسیم، کلسیم، بور، مس و مولیبدن از اهمیت زیادی برخوردارند. ازت بیش از حد نه تنها عدم تعادل اسـید آمینه های ضروری و بالطبع عدم تعادل پروتئین را در پی خواهد داشـت. بلکه مشـکلات عدیده ای چون تجمع نیترات و کاهـش میزان ویتامین ث را نیز ایجاد میکند. و همچنین باعث کاهش عمر انباری خواهد شد.

بنابراین لازم است در طی رشد محصول و همچنین در دوره قبل از برداشت بر اساس اصول علمی نسبت به توصیه کودی اقدام نمود تا نه تنها عملکرد مطلوبی حاصل گردد بلکه کیفیت محصول تولیدی و عمر انباری آن نیز افزایش یابد.

زمان برداشت

زمان برداشت صحیح محصولات نقش مهمی در عمر انباری و کاهش ضایعات آنها دارد.

در طی تکامل فیزیولوژیک میوه ها و سبزیها تغییرات قابل توجه فیزیکی و بیوشیمیایی در محصول صورت می گیرد. برای مثال میتوان به کاهش سفتی بافت، افزایش فعالیت آنزیم پلی گالاکتوروناز، افزایش پکتین محلول، تغییر در اسیدیته، مواد جامد محلول و شدت تنفس اشاره نمود.

چنانچه محصول دیرتر از زمان مناسب برداشت شود نه تنها عمر انباری آن کاهش می یابد بلکه ضایعات آن در طی حمل و نقل و جا به جایی افزایش خواهد یافت. چنانچه محصول زودتر از موقع برداشت گردد کیفیت مناسبی را نخواهد داشت

تعیین زمان مناسب برداشت یکی از فاکتورهای مهم در کاهش ضایعات به حساب می آید. زمان مناسب برداشت را  میتوان با آزمایشاتی چون سفتی بافت، نسبت قند به اسید، تعداد روز پس از گلدهی کامل و حتی واحدهای گرمایی گرفته شده توسط محصول تعیین نمود.

در ایران به این عامل مهم کمتر توجه شده است در حالی که در کشورهای دیگر چنانچه محصول زودتر یا دیرتر از موقع برداشت گردد نه تنها اجازه فروش به آن داده نمی شود بلکه تولید کننده آن محصول جریمه خواهد.

تیمارهای  پیش سرما دهی

عملیات پیش سرما دهی نقش بسیار مفیدی در افزایش عمر انباری و کاهش ضایعات محصولات دارد.

تأثیر این عـملیات بر برخی محصولات مانند توت فرنـگی بسیار بارز بوده و ضایعات این محصول را شدیداً کاهش میدهد.

در ایران به جز موارد جزئی عملیات پیش سرمادهی غالبا صورت نمیگیرد.

انتخاب روش سرد کردن مـقدماتی شامل اسـتفاده از آب سرد، هوای سرد، یخ و خلا بستگی زیادی به ماهیت فیزیولوژیکی محصول داشته و در صورت انتخاب نادرست نه تنها عمر انبارداری محصول افزایش نخواهد یافت بلکه ضایعات محصول شدیدا زیاد خواهد شد.

کنترل عوارض پاتولوژیکی

بخش زیادی از محصولات بدلیل حمله عوامل بیماریزا به محصول برداشت شده از حلقه مصرف خارج میشوند. خسارت برخی از بیماریها به حدی زیاد است که گاهی تمام محصول دور ریخته میشود. حمله عوامل بیماریزا اغلب بدنبال صدمات فیزیکی صورت میگیرد ولی تعداد کمی از قارچها وجود دارند که به بافتهای سالم نیز حمله برده و شرایط را برای توسعه بقیه عوامل بیماریزا هموار میسازند. معمولاً میوه برداشت شده مقاومت قابل توجهی نسبت به عوامل بیماریزا دارد ولی با آغاز رسیدگی، میوه ها به این عوامل حساس میگردند.

بین میزان ترکیبات فنلی و مقاومت به بیماریها یک همبستگی مثبت وجود دارد. این در حالی است که میزان زیاد ترکیبات فنلی سودمند نبوده و باعث ایجاد مزه گس و قهوه ای شدن بافت در اثر اکسیداسیون خواهد شد.

اگر چه استفاده از ترکیبات شیمیایی می تواند ضایعات حاصل از عوامل پاتولوژیکی را کاهش دهند ولی روز به روز به دلیل عوارض جانبی این مواد مصرف آنها محدود میشود.

اخیراً روشهای غیر شیمیایی چون استفاده از اشعه گاما، نور فرابنفش، گرما درمانی و همچنین استفاده از ترکیبات طبیعی مانند اسانسهای گیاهی توسعه یافته اند.

تکنولوژی انبارداری

شـرایط انبارداری نقش بسیار مـهمی در افزایـش نـگهداری مـحصولات و کاهـش ضایعات دارد. با استفاده از تکنولوژی محیطی انبارداری میتوان ضایعات محصولات را به حداقل رساند.

انبارداری در اتمسفر کنترل شده و استفاده از انبارهای کم فشار با تاثیر بر فرآیندهای تنفس و تولید اتیلن عمر نگهداری محصـولات و ضایعات محصولات در طی انبارداری را کاهش میدهد.

انبارهای موجود در ایران غالباً بسیار قدیمی و ابتدایی می باشند. در انبارهای موجود در ایران هیچ کنترلی بر غلظت اکسـیژن، دی اکسیـد کربن و اتیلن صورت نمیگیرد. تنها عواملی چون رطوبت و دما کنترل میـگردد. در چنین شـرایطی نه تنها امکان نگهداری میوه های حساس و خصوصا میوه های تابستانه و سبزیجات وجود ندارد بلکه ضایعات محصولات نگهداری شده نیز بسیار زیاد خواهد بود.

در چنین شرایطی انبارداری صرفاً به انواع محدودی از میوه و سبزی (سیب، گلابی، سیب زمینی و پیاز) محدود شده است.

تکنولوژی بسته بندی

یکی از راهکارهای دیگر کاهش ضـایعات محصولات در دوره پس از برداشت بسته بندی است. بسته بندی علاوه بر نقشی که در بازاریابی محصول دارد در جلوگیری از ضایعات و کاهش ضایعات محصولات برداشت شده نیز بسیار موثر است.

جابجایی محصول

بخشی از محصولات تولید شده در طی جابجایی دچار آسیب می گردند. آسیبهایی که در طی جابـجایی به محصول وارد می شود شامل خـسارات ناشی از فشار، سائیدگی، ضربه و گرما خواهـد بود. همانطور که در بخـش انـتخاب رقم اشاره شد اصلاح ارقام مقاوم در برابر جابه جایی یکی از اهداف مهمی است که خسارات ناشی از حمل و نقل را به حداقل می رساند. اخیراً ارقامی از گوجه فرنگی اصلاح شده اند که در طی حمل و نقل خسارت کمی خواهند دید.

ارلی بلایت

این بیماری شبیه به بادزدگی سپتوریایی میباشد با این تفاوت که پاتوژن آن قارچ آلترناریا می باشد. این بیماری نیز از برگهای پایینی آغاز مـی شود و می تواند موجب ریختن تمام برگهای گیاه گردد.

جراحات روی برگ در این بیماری نسبت به بادزدگی سپتوریایی بی شکل تر، قهوه ای تر و بدون رنگ روشن در مرکز حراحات مـی باشند. زرد شـدن رنـگ بافت اطراف جـراحات بستگی به میزان سم تولید شده توسط پاتوژن دارد.

با دقت بیشتر به جراحات متوجه می شویم که لکه ها به طور مشخص از یک الگو پیروی می کنند. اسپـور های قارچی در تمام قـسمت های بافت نکروز شده وجود دارند. جراحات عموما جدا از هم بوده و به هم متصل نمی باشند اما میتوانند با هم ادغام شده و لکه های بزرگی را روی برگها ایجاد کنند.

پاتوژن : Alternaria solani

این پاتوژن در بقـایای گـیاهان الوده بـسر مـی برد. (تا اندازه ای بقایای آلوده دفن شده در خاک منبـع خوب  آلودگی می باشند ) و اسپور های آن توسط باد تا مسافت های طولانی پراکنده می شوند. مهمترین عامل بازدارنده آلودگی کشت با تناوب های کوتاه و نیز کشت در جوار قـطعه های آلوده سال قبلی که به طور کامل بقایای آن دفن نشده باشد ، میباشد . آلودگی ابتدا در برگهای مسن تر مشاهده می شود.

استراتژی های کنترل :

تناوب کشت حداقل 2 تا 3 ساله با گیاهان گروه سولاناسه (گوجه فرنگی – سیب زمینی – گیاهان باریک برگ خانواده تاجریزی بهترین گروه تناوب میباشد)

جمع آوری کامل بقایای آلوده سال قبل

استفاده از سموم قارچکش

جلوگیری از دردسترس قرار گرفتن نیتروژن اضافی

اجتناب از آبیاری بیش از حد

آنتراکنوز میوه              

این بیـماری زمانی می تواند روی دهد که میـوه ها هـنوز سبز هستند اما علائم بیماری زمانی ظهور میابد که رنگ میوه ها تـغییر کرده و میـوه ها شـروع به رسـیدن مـی کنند. جراحات میوه دایره شکل و اندکی فرورفته می باشند (مانند اینکه شخصی با انگشت میوه رسیده را فشار داده باشد).

زمانیکه جراحات توسعه می یابند، در زیر جراحات قسمت  سیاه رنگ microsclerotia قارچ دیده می شود. تحت شرایط مرطوب ممکن است جراحات با توده انبوه قارچی صورتی رنگ پوشیده شوند که این ارگانیسم ثانویه میتواند میزان خرابی میوه را افزایش دهد.

پاتوژن : گونه های مختلفی شامل Colletotrichum coccodes , C.dematium , C.gloeosporioides

        C.dematium                   

Colletotrichum coccodes

C.gloeosporioides

این پاتوژن ها آب و هوای گرم و مرطوب را می پسندند و در خاک و بقایای گیاهان آلوده تا چند سـال زنده می مانند. اسپـورهای این پاتوژن ها توسـط باران و یا آب آبیـاری روی شاخ و برگ و میوه ها منتقل می شود و علائم بیـماری روی میوه های رسیده به سرعت مشاهده و گسترش می یابد.

استراتژی های کنترل

تناوب زراعی (حداقل 2 ساله)

کنترل علف های هرز (حذف میزبان ثانویه)

آویزان کردن گیاه جهت جلوگیری از آلوده شدن به پاتوژن ها

پوشانیدن سطح خاک

رعایت فاصله کشت مناسب

از بین بردن میوه های آلوده

استفاده از سموم قارچکش (قارچکش های موثر گوناگونی علیه این بیماری وجود دارد ، استفاده از قارچکش را زمانی آغاز کنید که اندازه اولین میوه به یک چهارم اندازه واقعی خود رسیده باشد و سمپاشی را به صورت هفتگی تا زمان برداشت ادامه دهید

لکه باکتریایی (Bacteria Spot)

نقاط مدور آبسوخته تا قطر 3 میلی متر روی برگ و کاسبرگ دیده میشود که در آخر قهوه ای می شوند.

آلودگی روی مـیوه ها با لکه های برجسته کوچک دایره ای شکل آغاز می شود و لکه ها تا قطر 3 میلی متر هم وسعت می یابند.

استراتژی های کنترل

استفاده از نشاء سالم و بذر عاری از پاتوژن

تناوب کشت (حداقل 1 تا 2 ساله بین گیاهان گروه سولاناسه)

از بین بردن کامل بقایا بعد از برداشت

استفاده از سموم باکتری کش (در گیاهان سالم میتوان از سموم باکتری کش به تنهایی و یا در ترکیب با سموم قارچکش جهت پیشگیری استفاده کرد. و نیز لازم به ذکر است که بارندگی سنگین و رگبار و تگرگ تاثیر گذاری سم را کاهش می دهد.)

منابع

راحمی، مجید (1373) فیزیولوژی پس از برداشت، مقدمه ای بر فیزیولوژی و جابجایی میوه ها (ترجمه) انتشارات دانشگاه شیراز، 259 ص.

هاشمی دزفولی، سید ابولحسن و میدانی، جواد، (1376) فیزیولوژی پس از برداشت، انتشارات نشر آموزش کشاورزی، 408 ص